Verslag van de netwerksessie ‘Digi-taalvaardig? Onderwijs en bibliotheek aan zet’

Hoe stimuleer je taal en lezen zodat we ook digitale geletterdheid van kinderen en jongeren vergroten? En andersom: hoe zet je online media in om de taalontwikkeling te verrijken? Om die twee vragen draaide het woensdagmiddag 8 september in de online netwerksessie ‘Digi-taalvaardig? Onderwijs en bibliotheek aan zet’, georganiseerd door Netwerk Mediawijsheid in samenwerking met Kennisnet.

Ondanks de zomerse dag loggen er toch meer dan 125 deelnemers uit de onderwijs- en bibliotheekwereld in om te ontdekken op welke manieren zij taal en mediawijsheid gebundeld kunnen aanbieden aan de jeugd. Voordat de sessie officieel begint, prikkelt spoken word-artiest Theo Danes alvast de hersenen met creatieve woord- en beeldraadsels. Freek Zwanenberg (Bureau Jeugd en Media) is de sessieleider van vandaag.

‘Freek Zwanenberg’ door Theo Danes

Brute hypothese

Het is volgens de eerste spreker, Eliane Segers, nog te vroeg om digitale media de schuld te geven van de afnemende leesontwikkeling. De komende vijf jaar onderzoekt de bijzonder hoogleraar Lezen & Digitale media aan de Universiteit Twente, hoogleraar Leren & Technologie aan de Radboud Universiteit en Wetenschappelijk directeur Expertisecentrum Nederlands dit. “Een groot deel van mijn werk richt zich op onderzoek op het gebied van lezen en digitaal lezen. Het zal niemand ontgaan zijn dat de laatste PISA-scores minder zijn dan gehoopt. Of dat door de digitale wereld komt, ga ik onderzoeken. Maar als je sociale media en games de schuld wilt geven, dan moet je de daling ook in andere landen zien. Vooralsnog is het een brute hypothese.”

Toeters en bellen

Wat wél zo is: lezen gebeurt anno 2021 meer en meer digitaal. Eliane: “Er is al veel onderzoek gedaan naar digitaal lezen versus op papier lezen. Gooi je al die onderzoeken op een grote hoop, dan blijkt keer op keer dat bij teksten op papier het begrip hoger is dan bij digitale teksten. En dat verschil is groter geworden. Dat is opvallend, want je zou zeggen dat digitaal lezen makkelijker is nu jongeren ermee opgroeien, dan toen dat nog ‘nieuw’ was. Dat is niet zo, en dat komt omdat de digitale wereld wilder geworden is; er zijn veel meer toeters en bellen die voor afleiding zorgen.”

“Ouders weten dat ze moeten voorlezen, maar doen dat nog weinig uit digitale boeken, blijkt uit onderzoek.”

Teksten met hyperlinks, waardoor je met een paar muiskliks in een compleet ander onderwerp gezogen wordt. Of advertenties en banners die op websites knipperen. “Blijf dan maar eens gefocust op een tekst”, vat Freek treffend samen. “Daar moeten ze inderdaad mee leren omgaan”, stelt Eliane. “De toeters negeren en leren welke bron wel en niet betrouwbaar is. Dat kan door het rustig op te bouwen: een afgeschermde internetomgeving of door bronnen af te kaderen.”

Al vroeg kan digitale media volgens Eliane een rol spelen om lezen te stimuleren. “Ouders weten dat ze moeten voorlezen, maar doen dat nog weinig uit digitale boeken, blijkt uit onderzoek. Een kans voor de bibliotheek om ouders hierbij te helpen; een digitaal prentenboek of goede app beantwoordt immers de behoefte van het jonge kind om telkens weer een verhaaltje te herhalen. Dat is beter dan mindless dingen op een tablet doen. Als ik ouders vraag wat een leerzame app voor hun kind is, noemen ze YouTube. Dus daar is nog een flinke slag te maken.”

Wat Eliane betreft moet taalonderwijs worden uitgebreid met digi-taal onderwijs. “Je kunt niet zonder mediawijsheid in deze tijd”, vindt Eliane. “Maar de basis is nog steeds lezen. Als je een goede lezer bent, red je het wel in het digitale wilde westen.”

Zitvlees kweken

Tijdens het gesprek reageren deelnemers via de chatfunctie op Eliane’s verhaal. Zo vraagt iemand zich af: gaat het niet om zitvlees kweken? En dat is precies waar Eliane ook in haar onderzoek aandacht aan geeft, door te kijken of er een directe link is tussen leesbegrip en digital exposure. “Mijn hypothese is dat kinderen die veel online zijn, constant te maken hebben met prikkels en dus minder goed in staat zijn om hun aandacht vast te houden. Dan kom je niet tot diep lezen, omdat de focus ontbreekt. Zitvlees kweken is daar een mooie samenvatting van. Overigens lijkt het erop dat het ene – sociale media – ‘erger’ is dan het ander – gamen bijvoorbeeld. Maar daarop hopen we over vijf jaar een onderbouwd antwoord te hebben.”

Leesvuurtje brandend houden

Het tweede gesprek van de netwerksessie start wederom met een stelling. Driekwart van de deelnemers zegt digitale media in te zetten om zowel geletterdheid als digitale geletterdheid te bevorderen. Een beeld dat Ingrid de Jong (projectleider leesplezier en digitale geletterdheid bij Cubiss) herkent. “Ook in de bibliotheek komen leesbevordering en het vergroten van mediawijsheid dichterbij elkaar. Het is ook logisch om het in elkaar te vlechten; je kunt digitale media goed inzetten om leesbevordering te stimuleren. Maar het begint bij zorgen dat jongeren goede lezers worden. Daarvoor moeten ze leeskilometers maken, en het helpt als ze het leuk vinden. Tegelijkertijd strijdt er veel om hun aandacht: Netflix, sociale media, games. Dat concurreert met het boek. Belangrijk dus om jongeren te verleiden een boek te pakken. En áls ze een boek vinden dat past bij hun interesse, het leesvuurtje brandend houden.”

‘Mediawijsheid’ door Theo Danes

Daar ligt zeker een rol voor de bibliotheek, vindt Ingrid. “Docenten en ouders kunnen als rolmodel het goede voorbeeld geven, de lees- en mediaconsulenten van de bibliotheek helpen scholen om bij te blijven. Zij hebben de kennis en kunde om het juiste boek voor elke leerling te vinden. Naast boeken de school in brengen, kunnen zij ook meedenken om leesbeleid en activiteiten vorm te geven. Daarbij is ook de link naar mediawijsheid te leggen. Het begint al bij toegang tot de online collectie met e-books en luisterboeken. Kinderen moeten een account hebben, inloggen. Die vaardigheden vormen een drempel, laat staan dat je uit het enorme aanbod moet vinden wat bij jou past. Bibliotheken hebben daar een rol in.”

Multimediale lessenreeks Read2You

Een voorbeeld hoe bibliotheek en onderwijs samenwerken om lezen en digitale media dichterbij elkaar te brengen heeft Ingrid ook. Voor Stichting Lezen ontwikkelde ze de nieuwe multimediale lessenreeks Read2You, een mooie opmaat voor de voorleeswedstrijd ‘Read2Me!’. “Het boek Stapelbedbroers van Koos Meinderts is het uitgangspunt. De lessen krijgen een mediawijze twist. Zo leest de schrijver stukken voor en geeft hij voorleestips in een podcast en video’s die via een online tool ontsloten zijn. Leerlingen maken in deze omgeving ook verwerkingsopdrachten.”

“[A]ls je beter bent in taal, begrijp je ook andere vakken beter en snap je een toetsvraag beter. Het gaat dus om kinderen prikkelen, uitdagen en motiveren.”

Ook tijdens Nederland Leest Junior is het makkelijk om de verbinding te zoeken, tipt Ingrid: “Het boek Katvis van Tjibbe Veldkamp staat centraal en sluit goed aan op het thema mediawijsheid. Een uitgelezen kans om op aan te haken en lezen en mediawijsheid te combineren in de klas. Je hoeft het wiel wat dat betreft echt niet zelf uit te vinden.”

‘Leuk’ afschaffen?

In de chat wordt ondertussen veel uitgewisseld en gereageerd. Ook met een kritische noot op het woord ‘leuk’ dat Ingrid in haar introductie gebruikte om het belang van leesbevordering te duiden. Het draait immers om leren, om examens halen. Dat hoeft niet leuk te zijn, stelt één van de aanwezigen. “Leesplezier is een voorwaarde voor veel lezen”, reageert Ingrid. “En het is inzichtelijk gemaakt dat meer lezen helpt om beter te zijn in taal; je vergroot je woordenschat als je woorden in context leest. En als je beter bent in taal, begrijp je ook andere vakken beter en snap je een toetsvraag beter. Het gaat dus om kinderen prikkelen, uitdagen en motiveren.”

Cryptische rebussen als intermezzo

Na een korte pauze is het tijd voor een intermezzo van dichter en spoken word-artiest Theo. Ook nu krijgt hij de handen van de deelnemers (virtueel) op elkaar met een quiz die hij qua stijl ook toepast op het voorgezet onderwijs tijdens dichtworkshops. Theo sluit af met een plaatje waar volgens hem jongeren ‘absurd goed in zijn’, een soort sms-taal. Denk: Ro2r (rotweer), T11kk (tenenkaas) en: -i* (minister). “In de workshop laat ik ze vervolgens zelf in kranten woorden zoeken die ze op een andere manier opschrijven. Zo wordt de maan in maandag vervangen door een plaatje van een maan, en staat een kleine letter w voor ‘weet je’.”

De cryptische rebussen van Theo Danes

App, noot, muis

Net als in de klas, is de energie bij de deelnemers van de netwerksessie na deze vrolijke onderbreking hoog. Perfect om de bijeenkomst af te sluiten met twee aansprekende praktijkvoorbeelden. Lisette Neijzen (Stafmedewerker ICT bij Stichting Jong Leren) en Remco Pijpers (strategisch adviseur Digitale geletterdheid bij Kennisnet) presenteren de eerste: ‘App, noot, muis’. De helft van de deelnemers kent deze lessenserie nog niet, blijkt uit de voorafgaande poll. “Twee jaar geleden startten we dit project om groepsleerkrachten enthousiast te maken voor digitale geletterdheid”, begint Remco. “Om de toekomstige vernieuwde kerndoelen in de praktijk te brengen, zochten we naar een manier om taal en digitaal te mixen – en zo niet te stapelen maar te integreren in de les.”

Lisette: “Ons gezamenlijke doel is leerlingen digitaal geletterd maken. Als je daarvoor weer een aparte les of methode moet inzetten, kun je je afvragen waar je de tijd vandaan haalt en hoe betekenisvol dat is. De meeste scholen werken echter met een methode voor taal. Wat als je uit die methode om te beginnen één of twee lessen verrijkt met digitale geletterdheid?”

“Ik ben het eens met de eerdere opmerking dat niet alles leuk hoeft te zijn, maar wanneer kinderen intrinsiek gemotiveerd zijn, leren ze nou eenmaal sneller.”

Ze noemt twee voorbeelden: laat kinderen het verhaal niet opschrijven in een schrift, maar in een Google-doc, zodat ze de woorden die het verhaal bijvoorbeeld ‘griezelig’ maken, vet kunnen maken. “Zo werken kinderen aan ICT-vaardigheden”, legt Lisette uit. “Ze moeten immers een document aanmaken, opslaan en het vormgeven.” Een andere optie is het leren van voorzetsels beeldend maken, door leerlingen foto’s van elkaar te laten maken voor, achter en naast een boom. “Laat kinderen dan meteen met elkaar praten over wat ze ervan vinden dat iemand een foto van ze maakt, en die presenteert aan de rest van de klas. Zo integreer je mediawijsheid in een taalles.”

Het resultaat is dat kinderen vragen ‘wanneer gaan we weer taal doen?’, of zelfs doorspelen in de pauze. “Ik ben het eens met de eerdere opmerking dat niet alles leuk hoeft te zijn, maar wanneer kinderen intrinsiek gemotiveerd zijn, leren ze nou eenmaal sneller.” De complete lessenreeks is te vinden op Wikiwijs. “Ook hier geldt: je hoeft het wiel niet opnieuw uit te vinden om te starten”, besluit Lisette.

Readification: Assassin’s Creed

Het laatste inspirerende praktijkvoorbeeld komt van Esther Scholten (Hoofd Externe Betrekkingen bij CPNB) en Kevin Loos (Hoofd Account Esports bij 2Basics). Zij vertellen enthousiast over hun project ‘Readification’: een nieuwe vorm van leesbevordering waarbij een populaire game en de bijbehorende fictieve wereld de basis zijn voor nieuwe verhalen. Esther: “Toen we de resultaten van het PISA-onderzoek communiceerden, kwamen we in contact met 2Basics. Zij hadden het idee om via gaming lezen onder de aandacht te brengen en jongeren te verleiden het boek op te pakken”.

In de pilot borduren schrijvers Ronald Giphart en Margje Woodrow voort op de Ubisoft-game Assassin’s Creed: Valhalla. Kevin: “Die nieuwe verhalen zijn gepubliceerd in de Ubisoft Special App, waar jongeren meer te weten komen over hun favoriete games. Assassin’s Creed is een verhalende game, die zich afspeelt in de Viking-tijd. Perfect om op aan te haken. De twee populaire schrijvers maakten de ‘verborgen verhalen’ – van zo’n twintig minuten leestijd. In de app verrijkten we dit met beelden uit de game. Uit de beoordeling van jongeren blijkt dat dit, in combinatie met audiofragmenten, stimuleerde om verder te lezen.”

De resultaten van de pilot smaken naar meer: de verhalen zijn maar liefst 75.000 keer gedownload en 90% van de lezers is positief. Naast landelijke media, besteedden ook bekende TikTok-influencers aandacht aan het project. Kevin: “Dit bewijst hoe een game leesplezier kan bevorderen.”

Slotgedicht

De netwerksessie wordt door Theo Danes pakkend afgesloten met een samenvattend gedicht:

DIGITAALVAARDIGHEID EN MEDIAWIJSHEID

Een zonnescherm beschermt tegen verbranden
En een windscherm is bedoeld tegen de wind
Maar een beeldscherm doet je vaak juist in een beeldenstorm belanden
En wat doet die beeldenweelde met een kind?

Moeten wij ze niet beschermen tegen schermen?
Tegen de algoritmes en de stralingsflux?
Worden kinderen verzameld in passieve zombiezwermen
Nou, in dat ‘passieve’ zit nu juist de crux

Want naast een windscherm kun je laveloos gaan bakken in de zon
Achter een zonnescherm in alle rust in schaduw bivakkeren
Maar een beeldscherm is geen scherm, het is voornamelijk een bron
En die kan een kind tot actie stimuleren

Dit is het digitale tijdperk en daar valt niets aan te doen
De prikkels zijn er om het brein steeds af te leiden
Er is geen mens… wacht even (*kijkt op telefoon)…hahaha dat kind eet een citroen
Kijk dat gezicht, haha… ah sorry tja, dat valt niet te vermijden

Creëer digitaalvaardigheidsontwikkelparadijzen
Om stukken informatie tot een mooi geheel te plakken
En om met games de taal te laten zien op speelse wijze
En drempels te verlagen om dan tóch dat boek te pakken

Gebruik de kracht van media (ik doel op digitale)
Om voor een kind het leesplezier oneindig te herhalen
Gebruik de kracht van media (ik doel op digitale)
Om voor een kind het leesplezier oneindig te herhalen
Gebruik de kracht van media (ik doel op digitale)
Om voor een kind het leesplezier oneindig te herhalen
Enz..

Maak met een dyslexiefont plotseling een boek bereikbaar
En sluit met Booktok ook bij de belevingswereld aan
En zoek of wees een inspirerend voorbeeld steeds want blijkbaar
Ontsteek je dan het leesvuur: Wees een waar papyromaan!

De bieb heeft ook de school en onderwijzers veel te bieden
De bieb heeft de collectie, de techniek en invalshoek
En weet de digitale wildernis flink om te wieden
Creëer een Multimedia-ervaring rond een boek!

Mediawijsheid kun je zinvol integreren
Het kan zelfs met een berg plezier, ook als je ‘leuk’ verkettert
De applicatie App-noot-muis biedt veel om mee te leren
En ondertussen wordt je klas óók digitaal geletterd

Daarbij kan de bibliotheek de scholen begeleiden
De kern is taal, vooral als het niveau een beetje pijn doet
Begin bij het begin: de minimale vaardigheiden
De leerling zal snel zeggen dat dat vaardigheden zijn moet

En denk je dat de jongeren in een andere wereld leven
Dan kan Readification jullie werelden verbinden
De wereld van Assassin’s Creed zal de verhalen geven
Om leerlingen op weg te helpen leesplezier te vinden

C’est tout, ik hoop en denk dat jullie nu bij dezen
Genoeg adviezen hebben om de jeugd te ontontlezen

– Theo Danes

Zelf aan de slag? Nuttige links en tips:

• Hier download je het afsluitende gedicht van Theo, plus een aantal bonusversjes
• Vind hier alle woord- en beeldraadsels van Theo Danes uit de sessie
• Bekijk hier het Mural-board dat tijdens de netwerksessie gebruikt werd
• Deweddenschap.nl biedt leesbevordering voor vmbo en mbo via een digitaal klaslokaal, met o.a. opdrachten van Nieuws in de klas
• Met de app ‘Puzzling Poetry’ kan je gedichten bij elkaar puzzelen en werk je ook aan taalvaardigheid, zowel voor jongeren als kinderen
• De Voorleeshoek biedt honderden voorleesfilmpjes van kinderboeken
• Met het (pilot-)project Samen Digi-TAAL krijgen ouders van kleuters een iPad te leen met een afgeschermde omgeving met apps gericht op taalontwikkeling en leesbevordering
• De podcasts Leesbeesten & Luistervinken en De Waanzinnige Podcast zetten allebei in op leesbevordering
• Read2Me! is dé voorleeswedstrijd voor alle brugklassers